حتما گزارش‌های متعدد در خصوص بازار سیاه تخمک در ایران را خوانده‌اید یا بیماری‌هایی که در پی لقاح مصنوعی برای برخی افراد به وجود آمده است. در پرس‌وجو برای یافتن انگیزه‌ی افرادی که دنبال بچه‌دار شدن هستند، با «مسعود» و «آزاده» آشنا شدم؛ زوج جوانی که تلاش می‌کردند به جای هزینه‌های هنگفت روش‌های درمانی و پذیرفتن ریسک و خطرات احتمالی، از راه دیگری فرزند داشته باشند. آنها با وجود فرایند طولانی فرزندپذیری در ایران، با استفاده از قوانین موجود، کودکی را به فرزندی پذیرفته‌اند. از آنها در مورد این تجربه پرسیدم.
مریم واحدی دهکردی
چه شد که تصمیم گرفتید کودکی را به فرزندخواندگی بپذیرید؟
من و آزاده پیش از آن که جدی به فکر داشتن یک بچه باشیم، دربارهی فرزندپذیری با هم گپ زده بودیم. برای همین، وقتی مدتی تلاش‌مان برای بچه‌دار شدن بی‌نتیجه ماند، سراغ فرزندپذیری رفتیم. فرآیند تصمیم‌گیری برای‌ما خیلی طولانی نبود و سریع به نتیجه رسیدیم.
این خواست شما و همسرتان بود؟
خواست هر دوی ما بوده است. بدون خواست دو طرف که امکان ندارد بتوان کودکی را به فرزندی گرفت.
چرا روش‌های پزشکی را انتخاب نکردید؟
ما به مداخله‌ی پزشکی برای باردار شدن علاقه‌ای نداشتیم. مداخلات پزشکی معمولا اثر منفی بسیاری، به ویژه برای زنان دارد. نامنظمی پریود، پریودهای سخت و پردرد، افزایش احتمال سرطان، آزاد شدن چندین تخمک هم‌زمان و بسیاری پیامدهای دیگر از جمله عوارض مداخله‌ی پزشکی برای باروری است. بنابراین، با انجام برخی معالجه‌های مرسوم، از جمله افزایش اندازه‌ی تخمک با دارو و یک بار تزریق اسپرم به رحم بعد از بزرگ کردن اندازه‌ی تخمک، سراغ فرزندپذیری رفتیم. کل این فرآیند کمتر از یک سال زمان برد. زمان تصمیم‌گیری برای مداخله‌ی پزشکی بسیار طولانی‌تر و دشوارتر بود.
روال پذیرفتن سرپرستی یک کودک از نظر اداری چه طور بود؟
روال اداری فرزندپذیری ساده و کار اداری آن اندک است. تشکیل پرونده و معرفی به دادگاه و گرفتن برخی مستندات از دادگاه برای تکمیل پرونده حداکثر ۳۰ تا ۴۵ روز زمان می‌برد. اما بعد از آن، دورهی طولانی انتظار شروع می‌شود که دو تا سه سال طول می‌کشد. برخی کارها مثل مراجعه به روان‌شناس در این میان انجام می‌شود. در پایان دوره نیز کارها کمی فشرده‌تر و انتظار سخت‌تر است. شورای فرزندخواندگی برای فرد تشکیل می‌شود. پس از شرکت در این شورا و پرسش و پاسخ اعضا به مدت یک ساعت، شورا دربارهی صلاحیت زوجین برای گرفتن سرپرستی کودک نظر می‌دهد و دوباره دورهی انتظار تازه‌ای تا معرفی کودک آغاز می‌شود. این دوره انتظار دو تا سه ماه طول می‌کشد اما بسیار سخت‌تر می‌گذرد. ما اکنون در این مرحله هستیم. پس از معرفی کودک و انجام مراحل اداری و قانونی که یکی دو روزه انجام می‌شود، کودک با حکم سرپرستی موقت به ما واگذار خواهد شد. پس از شش ماه نیز که طی آن چند بازدید از بهزیستی صورت می‌گیرد، با معرفی مجدد به دادگاه، حکم سرپرستی دایم می‌دهند که با رونوشت آن برای بچه‌مان شناسنامه می‌گیریم.
کسانی که قصد دارند کودکی را سرپرستی کنند، چه شرایطی باید داشته باشند؟
طبق قانون، باید یکی از زوجینی که می‌خواهند کودکی را به سرپرستی بگیرند، حداقل ۳۰ سال داشته باشد و هیچ کدام‌شان بالای ۵۰ سال نباشند. از نظر جسمی نیز نباید بیماری صعب‌العلاج داشته باشند. نداشتن سوپیشینه، اعتیاد به مواد مخدر، الکل و روان‌گردان و داشتن سلامت روحی از جمله شرایط است. مناسب بودن سن کودک به شرایط سرپرست بستگی دارد. از نظر ما، کودک زیر یک سال مناسب بود.
اگر کودک انتخابی دختر باشد، فرق می‌کند؟
طی مراحل برای دختر و پسر فرقی ندارد. فقط به دلیل درخواست کمتر برای پسران، دورهی انتظار برای پسر ممکن است اندکی کوتاه‌تر باشد.
نگران این نیستید که بعدها وابستگان کودک پیدا شوند؟
این نگرانی وجود دارد چون قانون از سرپرستی ما حمایت کافی نمی‌کند و به محض پیدا شدن پدر، مادر و یا جد پدری، قاضی حکم به سپردن کودک به آن ها می‌کند. اما خوشبختانه احتمال این امر بسیار کم است.
به روان‌شناس مراجعه کردید.
بله؛ یکی از کارهایی که در دورهی انتظار انجام می‌شود، مشاوره با متقاضی سرپرستی کودک است. این مشاوره توسط روان‌شناس معتمد بهزیستی انجام می‌شود. مشاوره به صورت جداگانه و جلسه‌ی دو نفره و حتی ممکن است برای برخی به صورت گروهی باشد. ما جلسه‌ی گروهی نداشتیم. تعداد جلسه‌های مشاوره نیز به نظر مشاور بستگی دارد و می‌تواند دو تا شش جلسه باشد. یکی از عواملی که بر تصمیم شورای فرزندخواندگی دربارهی صلاحیت زوجین تاثیر می‌گذارد، گزارش روان‌شناس است که به صورت محرمانه برای آن ها ارسال می‌شود.
در مجموع فرآیند اداری خوب پیش رفت؟
در فرآیند فرزندپذیری با بهزیستی، دادگاه، پلیس+۱۰ برای گواهی عدم سوپیشینه و پزشکی قانونی برای استعلام‌های سلامت جسم و روان، عدم اعتیاد به مواد مخدر و الکل سر و کار داریم. در مورد پلیس+۱۰ و پزشکی قانونی کار تقریبا سریع انجام می‌شود و ارتباط خیلی محدود است. در خصوص دادگاه نیز روال معمول خود را دارد و تا این جای کار خوب بوده است. ارتباط با بهزیستی هم بیشتر صرف این می‌شود که بالاخره کِی نوبت ما می‌شود. مشکل بهزیستی این است که از نظر فیزیکی جای مناسبی ندارد. فضای آن محدود است و اصول اولیه‌ی مشاوره و حریم خصوصی متقاضی‌ها به دلیل کمبود فضای فیزیکی رعایت نمی‌شود. مسئولان فرزندخواندگی بهزیستی نیز به دلیل همین مشکلات، بی‌حوصله هستند و فضای پرتنشی در آن جا حاکم است. ما به همین دلیل مراجعه چندانی به بهزیستی نداشتیم و گاهی اوقات تلفنی کارمان را پی گیری می‌کردیم. واقعیت این است که پیگیری حضوری تاثیر چندانی در کاهش دوره انتظار ندارد اما خیلی‌ها این طور فکر نمی‌کنند و مکرر مراجعه می‌کنند.
دربارهی فرزندفروشی چیزی شنیده‌اید؟
بله بسیار شنیده‌ام. چندین نفر را هم می‌شناسم که از این مسیر، کودکی را به فرزندی گرفته‌اند.
آیا در طول گذراندن روال انتخاب و پذیرش فرزند، این پیشنهاد را به شما هم دادند؟
در دورهی انتظار، دو بار چنین پیشنهادی به ما شد. یک بار هم تا حدی پیگیر آن شدیم اما بعد از مدت کوتاهی گفتیم نمی‌خواهیم از این طریق کودکی را به فرزندی بگیریم. از نظر من، هر گونه فرزندپذیری خارج از چارچوب قانونی، فرزندفروشی است. در موردی که به ما پیشنهاد شده بود، تنها هزینه‌ی زایمان و هزینه‌ی زندگی مادر در چند ماه آخر حاملگی پرداخت می‌شد. با این حال، از نظر اخلاقی نتوانستیم با آن کنار بیاییم.
روال ثبت شناسنامه برای کودک چه گونه است؟ در شناسنامه توضیحاتی قید نمی‌شود؟
بعد از حکم سرپرستی دایم، قاضی با ارسال رونوشت حکم به ثبت احوال، اجازه‌ی صدور شناسنامه برای کودک به نام ما را صادر می‌کند. طبق قانون جدید، علاوه بر اسناد سجلی، رد حکم فرزندخواندگی در توضیحات شناسنامه می‌آید. در توضیحات، با پیگیری پدرها و مادرهای این کودکان نوشته می‌شود این شناسنامه طبق دادنامه شماره … صادر شده است.
کودک شما چند سال سن دارد؟
هنوز دخترمان پیش ما نیامده اما وقتی پیش ما می‌آید، به احتمال زیاد زیر یک سال است.
اگر بعد از پذیرفتن کودک، خودتان بچه‌دار شوید، تکلیف او چیست؟ قانون در این باره ممنوعیتی قایل نشده است؟
اول این که ما با آمدن کودک، بچه‌دار می‌شویم. اگر بعد از این که دخترمان به خانه‌مان آمد، آزاده حامله شود، از نظر قانون هیچ تاثیری بر وضعیت سرپرستی ندارد؛ حتی اگر حاملگی در دورهی سرپرستی موقت اتفاق بیفتد.
کودک پذیرفته شده از نظر وراثت و حضانت با فرزند زیستی تفاوتی دارد یا خیر؟
متاسفانه فرزندخوانده ارث نمی‌برد. حضانت به معنای نگهداری کودک است و با پذیرش سرپرستی کودک، پدر و مادر وظیفه نگهداری او را دارند.
از نظر محرمیت با پدر و مادر چه اقدامی انجام می‌شود؟
ما هیچ اقدامی نمی‌کنیم. اول این که به چیزی به نام عدم محرمیت فرزندخوانده اعتقاد ندارم. البته این امر را با توجه به روال قانونی نمی‌توانیم به صراحت عنوان کنیم. خوشبختانه یکی دو فقیه به محرمیت فرزندخوانده حکم داده‌اند و به سبب علقه میان فرزندخوانده و پدر و مادرش و این که رابطه‌ی والد و فرزند بین آن ها حاکم است، به محرمیت فتوا داده‌اند. آقایان «صادقی تهرانی» که در سال ۱۳۹۰ فوت کرده و «یوسف صانعی» از جمله این فقیهان هستند. ما برای ارایه در شورای فرزندخواندگی که دربارهی همین موضوع پرسش می‌کنند، فتوای صانعی را از دفترش گرفتیم تا بگوییم از نظر ما، دخترمان به پدرش و بستگان پدر و مادرش مثل فرزندان زیستی دیگر، محرم است.
